Trí tuệ nhân tạo và đạo đức - Giữa sự kỳ diệu công nghệ và đòi hỏi trách nhiệm đạo đức

WHĐ (28/8/2025) - Việc đạt tới đời sống tốt đẹp, mục tiêu tối hậu của đạo đức, rốt cuộc thuộc về trách nhiệm của từng cá nhân. Chỉ bằng hành động đúng đắn của mỗi người, chúng ta mới có thể vượt qua những thách đố công nghệ đang đặt ra.

Việc phát triển đúng hướng của trí tuệ nhân tạo (AI) một lần nữa trở thành tâm điểm qua Sứ điệp của Đức Thánh Cha Leo XIV gửi đến các tham dự viên Hội nghị Thường niên lần thứ II về chủ đề Trí tuệ nhân tạo, Đạo đức và quản trị doanh nghiệp, ngày 17/6/2025. Hai tháng sau sứ điệp này, một vài suy tư về AI và đạo đức là điều cần được nêu lên.

Chúng ta ngày càng kinh ngạc trước những thành quả mà AI, vốn được quảng bá rộng rãi, mang lại. Cùng với sự thán phục và hài lòng trước lợi ích tức thì, cũng dấy lên nỗi băn khoăn ngày càng lớn về sự thận trọng trong việc sử dụng AI. Tầm quan trọng của AI càng thêm nổi bật khi Giải Nobel Vật lý năm 2024 được trao cho hai nhà khoa học John Hopfield và Geoffrey Hinton, nhờ những khám phá về mạng nơ-ron nhân tạo, nền tảng của AI và học máy (machine learning).

Đáng nhớ rằng Hinton, khi rời Google năm 2023, đã lên tiếng kêu gọi làm chậm lại nhịp phát triển AI, với phát biểu: “Tôi không nghĩ họ nên mở rộng AI thêm nữa cho đến khi họ hiểu được liệu mình có thể kiểm soát nó hay không”.

 Liên quan đến việc quản trị AI một cách đúng đắn, “Diễn đàn thế giới lần thứ II về đạo đức trí tuệ nhân tạo: Thay đổi diện mạo quản trị AI” đã diễn ra tại Trung tâm Hội nghị Brdo ở Kranj trong hai ngày 5-6/2/2024, do Chính phủ Slovenia phối hợp với UNESCO tổ chức. Tại sự kiện này, nhiều sáng kiến của tổ chức quốc tế đã được công bố, trong đó có “Đài quan sát toàn cầu về đạo đức AI” và “Mạng lưới chuyên gia UNESCO về Đạo đức AI không biên giới”.

UNESCO nhấn mạnh: “Điều đang thay đổi chính là mô hình kinh doanh thúc đẩy AI, và cần đi xa hơn những nguyên tắc thuần túy để kiến tạo một loạt giải pháp cụ thể và thực tiễn nhằm bảo đảm rằng kết quả của AI mang tính công bằng, dung nạp, bền vững và không phân biệt đối xử”.

Sự thận trọng, một nhân đức luân lý cốt lõi, bao hàm một yếu tố không thể thay thế đó là “kiến tạo một loạt giải pháp cụ thể và thực tiễn”, như UNESCO đã diễn đạt một cách chuẩn xác, nhưng vẫn phải ghi nhớ rằng thận trọng trước hết là việc chọn lựa những phương tiện thích hợp nhất để đạt tới một mục tiêu càng rõ ràng càng tốt. Do đó, trong câu trích dẫn UNESCO trên đây, “đi xa hơn những nguyên tắc đơn thuần” cần được hiểu là “bắt tay hành động”, chứ không phải xem nhẹ sự suy tư thấu đáo về mục đích tối hậu mà ta hướng đến khi hành động.

Nếu mục tiêu không được xác định rõ ràng, làm sao có thể tìm ra phương tiện phù hợp để đạt tới mục tiêu đó? Những lời cuối trong đoạn trích, “để kết quả của AI công bằng, dung nạp, bền vững và không phân biệt đối xử”, phần nào gợi mở về mục tiêu. Thuật ngữ “công bằng” ở đây liên hệ trực tiếp đến lý tưởng mà Tuyên ngôn Phổ quát về Nhân quyền của Liên Hiệp Quốc đề ra.

Hơn ba mươi năm trước, khi đọc tác phẩm Con người Ptolemaic: Khủng hoảng của nền văn minh công nghệ (Ptolemaic Man: The Crisis of Technological Civilization, 1975), của triết gia kiêm luật gia Ý lừng danh Sergio Cotta (1920–2007), tôi đã đặc biệt ấn tượng với lời nhận định: “Có vẻ như, càng tiến bộ về công nghệ, nhân loại lại càng trở nên mong manh, dễ bị tổn thương hơn”.

Bối cảnh mà Cotta suy tư về việc công nghệ mang đến những lợi ích khổng lồ, nhưng đồng thời cũng tiềm ẩn những hiểm nguy song hành, đã để lại trong tôi một dấu ấn khó phai. Chính Cotta đã diễn đạt điều ấy trong cuốn Thách đố của Công nghệ (The Challenge of Technology, 1968): thời đại công nghệ vừa là cơ hội tái thiết và thăng tiến, nhưng vừa là nguy cơ thoái lui và hủy diệt. Từ tính lưỡng diện ấy nảy sinh nên một thách đố, vốn ràng buộc và đòi hỏi từng người trong thời đại chúng ta phải đối diện.

Việc đạt tới đời sống tốt đẹp, mục tiêu tối hậu của đạo đức, rốt cuộc thuộc về trách nhiệm của từng cá nhân. Chỉ bằng hành động đúng đắn của mỗi người, chúng ta mới có thể vượt qua những thách đố công nghệ đang đặt ra.

Theo nghĩa này, những cam kết cá nhân, khi được cộng hưởng, đang góp phần định hình, chẳng hạn, một lối ứng xử chung đúng đắn trong việc sử dụng và xử lý một sản phẩm công nghệ như nhựa. Ví dụ, khi đi mua sắm, trong vài năm gần đây, chúng ta đã cố gắng hạn chế dùng túi nhựa, cho dù sự tiện lợi và hữu ích tức thì của chúng là không thể phủ nhận.

Theo Kant, đạo đức và cùng với nó, mục tiêu tối hậu là sống tốt, là khả dĩ bởi chúng ta hành động trong tự do, bởi chúng ta tự nguyện đảm nhận một bổn phận phát xuất từ chiều sâu hiện hữu của chính mình, chứ không phải do sức ép bên ngoài. Tuy nhiên, trước khi hành động theo điều được coi là “nên làm”, chúng ta cần suy xét xem điều gì sẽ xảy ra nếu tất cả mọi người đều hành động như vậy. Ở nghĩa này, Kỳ họp UNESCO lần thứ 41, tổ chức tại Paris từ ngày 9-24/11/2021, đã ban hành “Khuyến nghị về đạo đức trí tuệ nhân tạo”, hiện có thể truy cập trực tuyến. Thuật ngữ “khuyến nghị” ở đây muốn nói đến quyền tự do của từng cá nhân trong việc tiếp nhận và hiện thực hóa những điều được nêu ra.

Nt. Anna Ngọc Diệp, OP

Dòng Đa Minh Thánh Tâm

Chuyển ngữ từ: https://exaudi.org